فرهنگ و هنر در دوره شاه اسماعیل یکم + رشد دانش، شعر و ادب در دوران صفوی

شاه اسماعیل یکم، بنیان‌گذار سلسله صفوی، تأثیر چشمگیری بر فرهنگ، هنر و دانش ایران داشت. در دوران او، شعر، خوشنویسی و نقاشی شکوفا شد و بسیاری از دانشمندان و شاعران برجسته به حمایت او برخاستند. در این مقاله، نگاهی به رونق فرهنگ، هنر و دانش در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی خواهیم داشت.

رشد دانش و دانشمندان در عصر شاه اسماعیل صفوی

شاه اسماعیل به دانشمندان شیعه احترام ویژه‌ای می‌گذاشت و بسیاری از علما را به ایران دعوت کرد. برخی از برجسته‌ترین دانشمندان و متفکران این دوران عبارت‌اند از:

مولانا حسین واعظ(متوفای ۹۱۰ه.ق)

جواهر التفسیر، روضه الشهدا، اخلاق محسنی، مصابیح القلوب، اختیارات و مخزن الانشا از آثار قلمی اوست.

محقق کرکی

شمس الدین محمدبن یحیی لاهیجی(متوفای۹۱۲ه.ق)

او از دانشمندان نامی آن عصر بود و مفاتیح الاعجاز را در شرح گلشن راز نوشته است. بنابر گفته قاضی نورالله: مشهور است که چون حضرت شاه اسماعیل انارالله برهان تسخیر ولایت فارس و شیراز نمودند قصد زیارت جناب شیخ فرمودند و بعد از ملاقات از جناب شیخ سوال نمودند که چرا لباس سیاه اختیار نموده‌اید ولاحیجی در جواب مدعی تعزیت دائمی سیدالشهدا حسین بن علی شد.

مولانا ابوالحسن باوردی (متوفای۹۶۶ه.ق)

باوردی استاد حسن روملو است که آثاری همچون روضه الجنان در حکمت و رساله منطق را نوشته است.

امیرغیاث الدین منصور

او که به معلم ثانی مشهور بود از سوی شاه اسماعیل مامور احیا و مرمت رصدخانه مراغه شد. این رصدخانه پیشتر از سوی خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شده بود. گویا ماموریت غیاث الدین به دلیل هزینه بالا و نیازمندی به زمان زیاد به انجام نرسید.

مولانا حسین خواجه شریف الدین معروف به الهی اردبیلی(متوفای۹۵۰ه.ق)

او از عالمان به نام عهد اسماعیل و پسرش طهماسب بود. شرح تهذیب الاصول علامه، شرح شمسیه و شرح تذکره از آثار اوست. الهی در ابتکاری زیبا کتاب نهج الدعوات سید بن طاووس را به فارسی برگرداند و رساله امامت را به زبان ترکی نوشت و با این اقدام فرهنگ شیعی را در میان ایرانیان فارسی و ترک زبان گستراند. تاج المناقب در فضایل امامت و نهج الفصاحه در شهر در شرح نهج البلاغه دو اثر ممتاز الهی است که او آن دو را به شاه اسماعیل تقدیم نمود الهی اردبیلی از مترجمان و مفسران قرآن کریم بود و شعر نیز می‌سرود.

برخورد شاه اسماعیل با علمای اهل سنت

شاه اسماعیل به پذیرش تشیع از سوی علمای نامی اهل سنت اصرار داشت. گروهی از آنان شیعه را پذیرفتند و برخی دیگر ایستادگی نمودند. جلال الدین بن اسعد دوانی(متوفای۹۰۸ه.ق) عالم بزرگ و با نفوذ شیراز که بیشتر عمر بر مذهب شافعی بود به تشیع گروید.

او فرمان شاه را در اعلام رسمیت شیعه در شیراز اعلام کرد:

دوانی پس از دریافت فرمان شاه در تعمیم تشیع بر بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای باری تعالی به تحسین و تمجید مذهب تشیع امامی پرداخت و در مدح حضرت علی علیه السلام مطالبی ایراد کرد، سپس دشمنان آل علی علیه السلام را لعنت کرده از منبر به زیر آمد. در این حال شاگردانش دور او را گرفته از او پرسیدند: مولانا، تو دیروز شافعی مذهب بودی، در این وقت کم چه اتفاق افتاد که از مذهب خود برگشتی و به مذهب جعفری درآمدی و از مذهب پیروان خود بیرون رفتی؟!

دوانی در پاسخ گفت: ”هیچ مرد عاقلی حیات خود را به خاطر شیخین تباه نمی‌کند”

شاه اسماعیل شعر را بسیار دوست می‌داشت و در نظم اشعار طبیعت عالی داشت اما به شعر ترکی بیشتر رغبت داشت و خطایی تخلص می‌کرد

قضا در کارگاه کبریایی فکنده طرح اسلیمی خطایی

نقل می‌کنند که شاه اسماعیل اول در سال ۹۱۴ ه ق پس از فتح دستور داد تا قبر حر بن یزید ریاحی را نبش کنند. غرض از این کار اطمینان حاصل نمودن شاه از پذیرش توبه این سردار بنی امیه و وجود دستمال بود که گفته شده خود امام حسین به پیشانی مضروب حر بسته‌اند، پس از بیرون آوردن جسد که هنوز دستمال مذکور در سر حر بسته می‌بود شاه به اشتباهی که کرده بود معترف شد لذا از آن به بعد تخلص خود را خطایی انتخاب کرد تا به این واسطه مجدداً دچار چندان اشتباهی نشوند.

گویند، اسماعیل ابیات ذیل را برای سلطان سلیم نگاشته است:

نحن اناث قد عذا طبعنا حب علی بن ابیطالب

یحببنا الناس علی حبّـه فلعنه الله علی العائب

شاعران عصر شاه، مورد احترام او بودند، به ویژه آنان که در اعتلای دین و دولت می‌سرودند، در نزد اسماعیل منزلت و قرب داشتند؛ بدان حد که دربار شاه اسماعیل، ملجأ و پناهگاه شاعران و علمای عصر بود.

بیشتر آنها در شعر و شاعری سرآمد اقران خود بودند و لایق برابری با شاعرانی چون فردوسی و سعدی. برخی شاعران نامی عهد شاه عبارتند از:

مولانا فغانی شیرازی

فغانی شیرازی در غزل سرایی استاد بود و به دلیل شهرت او را “بابای شاعران” می‌گفتند. وی قصیده‌هایی نغز در مدح امام علی علیه السلام و ائمه اطهار سروده او در اواخر عمر در یکی از قصاید خود که در مدح امام حسن و امام حسین علیهم السلام سروده شاه اسماعیل را مدح گفته است.

مولانا عبدالله هاتفی

او خواهرزاده عبدالرحمان جامی بود. زمانی که شاه اسماعیل در سال ۹۱۷ هجری قمری در بازگشت از فتح خراسان درون باغ بسته، هاتفی را دید کسی را از دیوار باغ به درون فرستاد و در را گشود. هاتفی پس از اطلاع به استقبال شاه رفت و او را به گرمی پذیرایی کرد و چند بیتی از شعر خود را خواند. شاه بسیار تحسین نمود و او را به نظم فتوحات شاهی مامور گردانید. هاتفی از دلباختگان اهل بیت و علی علیه السلام بود.

عبدالله لسانی شیرازی

او که سال‌ها در عصر اسماعیل اول در تبریز می‌زیست شاعری متین و نکته‌دان شیرین بود و در مدیحه سرایی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شهره بود.

شیخ محمد اهلی شیرازی

اهلی شاعر و فاضلی بزرگ بود او مثنوی سحر حلال در ۵۲۰ بیت را به نام شاه اسماعیل صفوی سرود. قصاید اهلی فراوان که مقداری از آن در مدح رسول اکرم و ائمه و مرثیه شهدای کربلاست.

مولانا قطب الدین بغدادی(فضولی)

او در جامعیت علوم عقلی و نقلی از اقران رجهان بسیار و تفوق بسیار داشت ذهن دراکش کشاف قوامض و معارف یقینی و فهم با ادراکش حلال مشکلات مسائل دینی. با وجود استجماع فضایل و دانش در فن انشا و سخن پردازی سرآمد منشیان بلاغت شعار و در شیوه عبارت آرایی مقتدای سخنوران فصاحت آثار فضولی به دلیل اعتقاد به تشیع بسیار مورد شاه اسماعیل بود.

چهره‌های نامی دیگر چون امیدی رازی، غیاث الدین محمد نیشابوری، و قاضی محمد(وصالی) نیز از شاعران عصر شاه اسماعیل اند.

نویسنده: حسین علمی نیک
میز تاریخ زاویه دید