در تاریخ ایران کمتر فرمانروایی به اندازه‌ی شاه عباس صفوی توانست معادلات نظامی و سیاسی زمان خود را با نگاهی نو و آینده‌نگرانه تغییر دهد. او نه تنها امپراتوری صفوی را از مرز فروپاشی نجات داد، بلکه با اتخاذ تاکتیک‌های نوین جنگی، پایه‌گذار ارتشی مدرن شد که برخی از روش‌های آن هنوز هم در قرن ۲۱ به‌کار می‌رود. در این مقاله به بررسی دقیق و مستند تاکتیک‌های نظامی شاه عباس می‌پردازیم؛ راهکارهایی که حتی امروزه نیز در جنگ‌های مدرن الگو قرار گرفته‌اند.
بازآفرینی ارتش: از قزلباش‌های فئودالی تا ارتش منظم
پیش از شاه عباس، ستون فقرات ارتش صفوی را قزلباش‌ها تشکیل می‌دادند. این نیروها، هرچند وفادار، ساختاری شبه‌قبیله‌ای داشتند و تابع سلسله‌مراتب مرکزی نبودند. شاه عباس با درک ضعف این سیستم، به اصلاح ریشه‌ای آن پرداخت. او یک ارتش دائمی، آموزش‌دیده و حقوق‌بگیر پایه‌گذاری کرد که دیگر متکی بر نیروی محلی نبود، بلکه بر پایه‌ی نظم، انضباط و فرماندهی واحد حرکت می‌کرد. این تحول، گامی بنیادین در ساختار نظامی ایران بود که شباهت بسیاری به ارتش‌های مدرن امروزی دارد.
تاکتیک زمین سوخته؛ جنگ روانی و لجستیکی با دشمن
در مواجهه با ارتش عظیم عثمانی، شاه عباس می‌دانست که نبرد رو در رو به نفع ایران نیست. بنابراین از تاکتیک زمین سوخته استفاده کرد؛ به این معنی که منابع غذایی، ذخایر حیاتی و حتی شهرها و روستاهایی که در مسیر ارتش دشمن بودند، تخلیه یا نابود می‌شدند تا دشمن در خاک ایران با قحطی و فرسودگی مواجه شود. این تاکتیک، بعدها در جنگ‌های بزرگی مانند جنگ جهانی دوم، توسط روس‌ها علیه نازی‌ها استفاده شد، و در جنگ ایران و عراق نیز به‌کار گرفته شد. این رویکرد نشان‌دهنده‌ی درک عمیق شاه عباس از جنگ‌های نامتقارن و آسیب‌پذیری دشمن در عمق سرزمین بود.
نوسازی تسلیحات؛ از شمشیر تا تفنگ و توپخانه
در عصری که نبردها هنوز عمدتاً با شمشیر، نیزه و اسب انجام می‌شد، شاه عباس آینده را دید. او با کمک مستشاران اروپایی، واحدهایی از تفنگداران و توپخانه‌های مدرن تشکیل داد. این سلاح‌ها نه‌تنها قدرت آتش ارتش صفوی را به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش دادند، بلکه عاملی مهم در شکست عثمانی‌ها و ازبک‌ها شدند. شاه عباس با این اقدام، اولین گام‌ها را در مسیر نظامی‌سازی مدرن ایران برداشت؛ اقدامی که در اروپا به‌عنوان «انقلاب نظامی» شناخته می‌شود.
جنگ چریکی و حملات غافلگیرانه؛ استراتژی ویژه در مقابل دشمن برتر
از دیگر ویژگی‌های بی‌نظیر ارتش شاه عباس، چابکی، تحرک بالا و توان اجرای حملات غافلگیرانه بود. نیروهای آموزش‌دیده صفوی قادر بودند در شب و در سکوت کامل، به اردوگاه دشمن نفوذ کنند، منابع او را تخریب کنند و بدون تلفات سنگین بازگردند. این تاکتیک‌ها، پیش‌زمینه‌ای از عملیات‌های ویژه‌ی امروزی در نیروهای نخبه مانند یگان‌های ویژه‌ی ایالات متحده و روسیه هستند. شاه عباس با تلفیق هوش نظامی و شناخت دقیق از جغرافیای ایران، نوعی جنگ هیبریدی را پایه‌گذاری کرد.
با نگاهی به عملکرد نظامی شاه عباس صفوی، درمی‌یابیم که او نه‌تنها یک سیاست‌مدار قدرتمند بلکه استراتژیستی نوآور و آینده‌نگر بود. تاکتیک‌های او نه‌فقط در زمان خودش بلکه در بسیاری از جنگ‌های قرن بیستم و حتی قرن بیست‌ویکم نیز الهام‌بخش بوده‌اند. ساختار ارتش دائمی، بهره‌گیری از فناوری‌های نظامی روز، جنگ نامتقارن و عملیات‌های روانی، همگی مؤید نبوغ نظامی این شاه صفوی هستند.
شاه عباس نه فقط پادشاهی برای زمان خود، بلکه یک استاد جنگ برای همه‌ی زمان‌ها بود.
نویسنده: حسین علمی نیک
میز تاریخ زاویه دید