فرایند نمونه‌برداری عوامل بیولوژیکی شامل مراحل جمع‌آوری، آماده‌سازی، جابه‌جایی، اعمال نگهداری و اقدامات اداری است. پس از تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی نمونه، تجزیه و تحلیل نیروهای اطلاعاتی برای پشتیبانی نیازهای عملیاتی انجام می‌گیرد. اصولاً تحت هیچ شرایطی نمی‌توان در میدان نبرد، نوع و مقدار عامل بیولوژیک مورد استفاده در یک حمله بیولوژیک را به سرعت تعیین نمود. به عبارت دیگر، تأیید کاربرد سلاح‌های بیولوژیکی در یک منطقه نیازمند این است که مجموعه کاملی از نمونه‌های محیطی، بیوپزشکی و زمینه‌ای (کنترل) جمع‌آوری شده و مورد بررسی قرار گیرند. انواع نمونه‌ها و نیز روش‌های جمع‌آوری آن‌ها بستگی به شرایطی دارد که افراد نمونه‌بردار با آن مواجه می‌شوند. نمونه‌ها ممکن است شامل نمونه‌های جنگ‌افزارها و مهمات (شامل باقیمانده مهمات، تجهیزات حفاظتی NBC به‌ویژه لباس‌ها و ماسک‌هایی که هنگام حمله مورد استفاده قرار گرفته است)، نمونه‌های محیطی (مثل گیاهان، خاک، سنگ‌ها، آب و … که در نزدیکی محل حمله قرار دارند) و نمونه‌های بیوپزشکی مثل خون، ادرار و … باشد که از مصدومان و یا از اجساد انسان‌ها یا حیوانات گرفته می‌شود. در این مقاله انواع نمونه‌ها، محل و زمان جمع‌آوری نمونه‌ها و نیز نحوه نمونه‌برداری از هر یک از موارد فوق شرح داده شده است، علاوه بر این دستگاه‌های ویژه نمونه‌برداری موجود در ایران نیز ذکر شده و نحوه استفاده از آن‌ها نیز بیان شده است.
اصولاً تحت هیچ شرایطی نمی‌توان در میدان نبرد، نوع و مقدار عامل بیولوژیک مورد استفاده در یک حمله بیولوژیک را به سرعت تعیین نمود. به عبارت دیگر، تأیید کاربرد سلاح‌های بیولوژیکی در یک منطقه نیازمند این است که مجموعه کاملی از نمونه‌های محیطی، بیوپزشکی و زمینه‌ای (کنترل) جمع‌آوری شده و مورد بررسی قرار گیرند. نمونه‌برداری برای شناسایی عوامل و تأیید حمله‌ای که اتفاق افتاده، تعیین درمان مناسب برای مصدومان، تخمین تعداد مصدومان و نوع مصدومیت آن‌ها، تعیین زمان بروز مصدومیت، ارزیابی توانایی بیولوژیک دشمن و تعیین محدوده زمانی و مکانی مصدومیت (در صورتی که زمان حمله مشخص باشد) کاربرد دارد. انواع نمونه‌ها بستگی به شرایطی دارد که افراد نمونه‌بردار با آن مواجه می‌شوند. جمع‌آوری نمونه‌ها بایستی طرح‌ریزی شده و طبق اولویت‌های ذیل انجام گیرد: اولویت اول: نمونه‌های جنگ‌افزارها و مهمات شامل باقیمانده مهمات، تجهیزات حفاظتی NBC به‌ویژه لباس‌ها و ماسک‌هایی که هنگام حمله مورد استفاده قرار گرفته است. اولویت دوم: نمونه‌های محیطی مثل گیاهان، خاک، سنگ‌ها، آب و … که در نزدیکی محل حمله قرار دارند. اولویت سوم: نمونه‌های بیوپزشکی مثل خون، ادرار و … که از مصدومان و یا از اجساد انسان‌ها یا حیوانات گرفته می‌شود.
مهمات شامل بمب‌ها، نارنجک‌ها، توپ‌ها و نیز هواپیماهای سرنگون شده و سایر سیستم‌های پراکنده‌سازی، می‌توانند منابع خوبی برای نمونه‌برداری باشند. مهمات عمل‌نکرده نمونه مناسبی هستند. نمونه‌های محیطی شامل نمونه‌های هوا و بخار، مایعات، خاک و گیاهان هستند که می‌توان یک یا تمام نمونه‌های فوق را برای بررسی و تجزیه و تحلیل جمع‌آوری نمود. یک نمونه هوا شامل مقدار نامشخصی از آلاینده‌هاست که میزان این آلاینده‌ها به عواملی مثل سرعت باد، سرعت جریان آلودگی در محیط، حالت فیزیکی آلاینده و عوارض زمین بستگی دارد. به طور کلی دو روش برای جمع‌آوری میکروارگانیسم‌های هوا وجود دارد: ۱) جمع‌آوری در داخل مایع ۲) جمع‌آوری بر روی محیط کشت. جمع‌آوری نمونه‌های هوا بر روی محیط کشت با روش‌های مختلفی مثل ته‌نشینی، ته‌نشینی تقلبی، ته‌نشینی الکترواستاتیکی، ته‌نشینی با سانتریفیوژ کردن، فیلتراسیون، به دام انداختن و به هم فشردن امکان‌پذیر است که هر یک به طور مفصل شرح داده خواهد شد. مایعاتی که برای این منظور جمع‌آوری می‌شوند شامل قطرات روی گیاهان، لکه‌های تیره رنگ روی زمین، مایعات غیرطبیعی در محیط، آب آبگیرهای راکد (قطرات روغنی یا ذرات معلق موجود در آب)، رودها (جایی که ماهی‌ها و حیوانات مرده دیده شوند)، استخرها، دریاچه‌ها، آبگیرها و یا مخازن آب هستند. قسمت ته منبع آب مکان مناسبی است زیرا آلودگی‌های ناشی از منابع دیگر و نیز رقیق شدن در این قسمت منبع از سایر قسمت‌های آن کمتر است. در مورد رودها، باید نمونه‌های آب را از قسمت‌هایی از رودخانه تهیه نمود که جریان آب در آن قسمت آهسته باشد. برای جمع‌آوری نمونه آب از یک عمق مشخص، باید به آرامی ظرف در بسته‌ای را در عمق دلخواه فرو برده و سپس در ظرف را برداشته و اجازه داد تا ظرف پر شود و سپس در ظرف را بست. نمونه‌های گیاهی که می‌توان از منطقه مشکوک به آلودگی بیولوژیک جمع‌آوری نمود، شامل گیاهان تغییر رنگ یافته، گیاهان خشک شده، سایر ذرات غیرطبیعی، علف‌ها، بوته‌ها، حبوبات و سایر روئیدنی‌ها هستند. قبل از جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی از منطقه حمله، شخص نمونه‌بردار باید یک بررسی چشمی از منطقه انجام دهد و سپس با استفاده از تجهیزات حفاظتی، از ناحیه پشت نقطه رهاسازی عامل نسبت به جهت وزش باد وارد منطقه شود. نمونه‌ها باید از گیاهانی که از حالت طبیعی خارج شده‌اند جمع‌آوری شوند. نمونه علفی گیاه را از چندین موقعیت در منطقه مشکوک به آلودگی جمع‌آوری نمایید. با استفاده از یک وسیله برنده یا هر چیز تیز دیگری، چند برگ آلوده و یا در صورت امکان یک مشت از چمن یا علف آلوده را جدا کنید. حداقل مقدار نمونه، ۳ برگ درخت یا ۳ مشت از چمن است، پوست درخت نیز می‌تواند به عنوان نمونه گیاهی قابل قبول باشد ولی قسمت‌های دیگر ارجحیت دارند. نمونه‌های خاک مناطق مشکوک به آلودگی شامل خاک‌های تغییر رنگ یافته، لکه‌های روغنی روی خاک، خاک، شن یا سنگ‌هایی هستند که در معرض انتشار مستقیم و یا در معرض جریان باد بوده‌اند. نمونه‌های خاک از طریق تراشیدن حدود ۲ تا ۵ سانتی‌متر از رویه خاک منطقه آلوده و ریختن آن در ظرف مناسب تهیه می‌شوند. در نمونه‌برداری از خاک نیازی به نمونه‌برداری از عمق بیش از این عمق نیست ولی بهتر است از مساحتی در حدود ۱۰۰ سانتی‌متر مربع نمونه‌گیری شود. نمونه‌ها نیز بهتر است به جای کیف‌های پلاستیکی، در بطری‌های شیشه‌ای نگهداری شوند. این نمونه‌ها شامل بافت، خون، خلط، ادرار، مدفوع و … هستند که نحوه نمونه‌برداری هر یک از این‌ها در مقاله شرح داده شده است. این نمونه‌ها شامل خون (از قلب)، ادرار (از مثانه)، ریه، کبد و … هستند که هر یک باید با روش خاص جمع‌آوری شوند.
منابع
- حسینی‌دوسته، سید رضا. راهنمای امداد و درمان مصدومین بیولوژیک، ۱۳۸۱، انتشارات اندیشمند.
- معصومی‌بیکی، حسین. آلودگی میکروبی هوا، ۱۳۸۲، انتشارات اسید هنر.
- باقری‌پور، محمد جواد. بررسی اثر موتاژنیسیتی آلاینده‌های هوای تهران توسط سالمونلا، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ۱۳۸۰، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
- مهرایی، حسین علی. کشاورز فرج‌خواه، منصور. جنبه‌های پزشکی دفاع بیولوژیک، ۱۳۸۰، انتشارات گلبان.
- FM 3-11.9, Chemical and Biological Contamination Avoidance, Department of the Army; Washington, DC, 18 Nov. 2011.
- FM 3-11.14 NBC Reconnaissance, Headquarters, Department of the Army, US Marine Corps, Washington, DC, 14 Nov. 2011.
پیش تر در مقاله ای به تاریخچه تولید، کاربرد و کنترل سلاح‌های بیولوژیکی در جهان پرداختیم، در صورت علاقمندی میتوانید مطالعه کنید.
نویسنده: ناشناس
میز نظامی زاویه دید
